Nhà báo phát thanh trước yêu cầu chuyển đổi số
Phát thanh trongkỷ nguyên số không chỉ là sự thay đổi hạ tầng truyền dẫn hay các nền tảng “phát sóng” mà còn là sự thay đổi phương thức sản xuất, thay đổi nếp tư duy làm nghề. Nhà báo phát thanh trong kỷ nguyên số, vì thế, cần chú trọng hơn đến các kỹ năng nghiệp vụ đặc thù trước yêu cầu mới. Tham luận này xin đề cập đến một số nhóm kỹ năng tiêu biểu.
1/ Tư duy đa phương tiện
Những người những người làm phát thanh truyền thống thường tập trung vào kỹ năng diễn đạt, kỹ năng kể chuyện bằng âm thanh, ít tư duy hình ảnh. Khi tác phẩm phát thanh được phát hành trên các nền tảng số, những yếu tố đa phương tiện như ảnh tĩnh, đồ hoạ, tiêu đề (title), lời dẫn (lead), video… hoặc các thủ thuật viral thông tin trên mạng có vai trò rất quan trọng giúp tác phẩm được mở rộng phạm vi tiếp cận đến công chúng và tăng cường tương tác với người nghe. Nhà báo phát thanh giờ đây không chỉ có máy ghi âm là công cụ sản xuất chính mà là thiết bị đa phương tiện.
Năng lực đa phương tiện bao gồm khả năng tạo ra, biên tập, và phát hành nội dung qua nhiều hình thức và kênh truyền thông khác nhau, từ âm thanh, văn bản, hình ảnh, đến video và nội dung tương tác. (Hiện nay có nhiều nền tảng hỗ trợ các dạng sản phẩm phát thanh chuyển từ hình thức podcast sang vodcast).
Nội dung đa phương tiện thu hút sự chú ý và khuyến khích người nghe tham gia tương tác, từ đó tăng cường mối quan hệ giữa nhà báo và khán giả. Khi chúng ta sản xuất một phóng sự phát thanh công phu, hấp dẫn nhưng đặt tiêu đề không thu hút, ảnh đại diện cho bài viết kém lôi cuốn thì chúng ta vô tình “đuổi” thính giả của mình, họ sẽ không nhấp vào để nghe/phát nội dung, họ sẽ lướt qua tác phẩm ấy bởi họ có quá nhiều lựa chọn trên không gian mạng hiện nay. Kỹ năng viết tiêu đề tốt cũng góp phần tối ưu hóa nội dung cho SEO. Nói cách khác, những tiêu đề hấp dẫn, lời dẫn chất lượng cao giúp tối ưu hóa nội dung cho công cụ tìm kiếm, từ đó tăng lượt xem và lan tỏa thông tin.
Hình ảnh hoặc đồ họa là ảnh đại diện (thumbnail) cho tác phẩm không chỉ làm cho nội dung trực quan hơn, giúp truyền đạt thông điệp một cách rõ ràng và mạnh mẽ mà còn có vai trò thu hút thính giả trong lần lướt mắt đầu tiên trên các nền tảng số.
Nhà báo phát thanh hiện đại cũng cần rèn luyện kỹ năng lan toả (viral) thông tin trên mạng, biết áp dụng các chiến thuật và kỹ thuật tiếp thị số để lan tỏa nội dung một cách rộng rãi, bao gồm việc sử dụng hashtag, tương tác với người nghe qua bình luận, và chia sẻ nội dung trên các nền tảng mạng xã hội.
2/ Kỹ năng cá nhân hoá nội dung thông tin – khai thác đặc trưng thân mật, riêng tư trong báo chí phát thanh
Yếu tố thân mật và riêng tư trong phát thanh được hiểu là khả năng của phương tiện này tạo ra một mối liên kết cá nhân và sâu sắc với người nghe. Đây là một đặc điểm độc đáo của phát thanh, giúp nó trở nên khác biệt so với các phương tiện truyền thông đại chúng khác.
Phát thanh tạo ra một cảm giác gần gũi, như thể người dẫn chương trình đang nói chuyện trực tiếp với mỗi người nghe. Âm thanh, giọng nói, và cách thể hiện cảm xúc qua lời nói giúp tăng cường sự thân thiết này.Phát thanh thường được nghe một mình, qua tai nghe hoặc trong không gian cá nhân như xe hơi, tạo ra một không gian riêng tư giữa người phát sóng và người nghe.
Để khai thác hiệu quả đặc trưng thân mật, riêng tưtrong phát thanh, nhà báo cần có năng lực cá nhân hoá nội dung. Cá nhân hoá nội dung phát thanh là quá trình chuyển đổi những nội dung khô khan, khó hiểu thành các câu chuyện độc đáo và gần gũi hơn, phản ánh sự riêng tư và cảm xúc của từng người nghe. Thay vì chỉ cung cấp thông tin một cách trừu tượng, cá nhân hoá này tạo ra một kết nối tinh thần giữa người phát thanh và người nghe thông qua việc chia sẻ câu chuyện, trải nghiệm và cảm xúc cá nhân của nhà báo, từ nhà báo.
Thực tế cho thấy, những kênh podcast cá nhân gần đây thu hút số lượng lớn người nghe nhờ biết tạo ra một môi trường phát thanh độc đáo, nơi mà người nghe không chỉ thu nhận thông tin trên các lĩnh vực mà còn cảm nhận được sự chân thành và sự đồng cảm từ phía người làm phát thanh. Tác phẩm phát thanh của họ chuyển đổi nội dung trừu tượng thành các câu chuyện riêng tư, cá nhân hoá, giúp kích thích sự quan tâm và tương tác tích cực từ phía thính giả.
Để đưa những nội dung khô khan thành những câu chuyện riêng tư, nhà báo phát thanh cần phải có khả năng kể chuyện tốt, biết sử dụng ngôn từ, âm nhạc và hiệu ứng âm thanh một cách thông minh để tạo ra cảm giác hấp dẫn và thú vị cho người nghe.
Những nội dung thời sự chính trị, xã hội trên phát thanh vẫn có thể trở nên thân mật, riêng tư nếu nhà báo phát thanh biết điều chỉnh cách thức trình bày, nội dung, và phong cách giao tiếp của chương trình phát thanh, sao cho người nghe cảm thấy nội dung được chia sẻ dành riêng cho họ, tạo nên một không gian thoải mái và thân thiện, dù đề tài có thể là thời sự chính trị, xã hội, thường được coi là nghiêm túc và khách quan.
Khai thác đặc trưng thân mật, riêng tư trong báo chí phát thanh hiện đại còn là việc xây dựng cơ chế tương tác tốt với thính giả, biến họ thành đồng chủ thể sáng tạo nội dung tác phẩm. Bằng cách chia sẻ các câu chuyện cảm hứng và thực tế, với những nội dung tuyên truyền khô khan, nhà báo phát thanh vẫn có thể tạo ra một không khí thân mật, khích lệ người nghe, cho người nghe cảm giác họ là một phần của giải pháp.
Thông qua việc cá nhân hóa nội dung và tạo ra sự gắn kết với người nghe, các chương trình phát thanh có thể trở nên thân mật và riêng tư hơn, không chỉ truyền đạt thông tin mà còn tạo ra sự đồng cảm và hiểu biết sâu sắc hơn giữa người dẫn và thính giả. Bản thân kỹ năng này cũng có thể tạo cho cơ quan báo chí những thương hiệu cá nhân, những “ngôi sao phát thanh”, những “nhà báo có thẩm quyền” như cách nói của cố nhà báo Hữu Thọ.
3/ Phân tích dữ liệu thính giả và một số kỹ năng công nghệ khác
Nhà báo phát thanh cần sử dụng dữ liệu và phân tích để hiểu rõ hơn về hành vi và sở thích của người nghe, từ đó định hình nội dung cho phù hợp và tăng tính hấp dẫn.
Kỹ năng phân tích dữ liệu người nghe của nhà báo phát thanh là khả năng sử dụng các công cụ và phương pháp phân tích dữ liệu để hiểu rõ hơn về đối tượng thính giả. Điều này bao gồm việc thu thập, xử lý và phân tích các dữ liệu liên quan đến lịch sử lắng nghe, sở thích, hành vi truy cập và phản hồi từ phía người nghe.Đây là kỹ năng cần thiết để nhà báo phát thanh có thể tạo ra nội dung “phát song” hiệu quả và tương tác với cácđối tượng thính giả một cách tốt nhất. Bằng cách phân tích dữ liệu người nghe, nhà báo phát thanh có thể hiểu rõ hơn về nhu cầu, sở thích và mong muốn của thính giả, từ đó tối ưu hóa nội dung và chiến lược phát sóng.
Hiện nay, có thể sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu như Google Analytics, các hệ thống quản lý tương tác khách hàng (CRM), hoặc các nền tảng phân tích dữ liệu đặc biệt cho phát thanh để thu thập và phân tích dữ liệu người nghe. Họ có thể theo dõi số lượng lượt tải xuống, tỷ lệ nghe đến cuối, thời lượng lắng nghe trung bình, và các phản hồi từ mạng xã hội hoặc email.
Nhà báo phát thanh hiện đại cần có hiểu biết vững chắc về công nghệ số, bao gồm cách sử dụng phần mềm biên tập âm thanh, quản lý nội dung số, và tối ưu hóa nội dung cho các nền tảng trực tuyến và mạng xã hội; có năng lực tác nghiệp được ở nhiều mô hình studio khác nhau trong nhiều điều kiện trang bị khác nhau: Phòng thu truyền thống (classic studio), phòng thu đa năng (smart studio), phòng thu một người (oneman studio), phòng thu dã chiến (temporary studio)… Nhà báo phát thanh luôn biết câp nhật, nâng cao khả năng khai thác sử dụng thiết bị công nghệ: sử dụng các công cụ sản xuất tác phẩm báo chí đa phương tiện tích hợp tích hợp... ; chủ động và tối ưu hóa quá trình sản xuất. Người làm báo phát thanh phải tự rèn luyện tăng cường kỹ năng giao tiếp, tương tác, đọc/nói, dẫn, biên tập, dàn dựng sản phẩm. Nâng cao năng lực, bản lĩnh trình bày, tương tác trên sóng trực tiếp hay livestream trên các nền tảng... ; thích ứng với các phong cách kể chuyện mới và sáng tạo, sử dụng kỹ thuật âm thanh, nhạc nền, và các yếu tố khác để tạo ra những trải nghiệm nghe phong phú và cuốn hút.
Một kỹ năng nữa của nhà báo phát thanh hiện nay là việc sản xuất vodcast. Thực ra thì đây cũng là kỹ năng đa phương tiện nhưng vì nó quá chuyên biệt nên xin được nhấn mạnh ở mục này.
Các sản phẩm phát thanh dạng podcast hiện nay đã mở rộng hình thức ra khỏi khuôn khổ truyền thống chỉ bao gồm âm thanh, mà trở thành một sản phẩm đa phương tiện, được gọi là video podcast. Video podcast, hay còn được biết đến với tên gọi “vodcast”, kết hợp cả hình ảnh và âm thanh trong nội dung của mình, cho phép người xem không chỉ nghe mà còn xem nội dung được sản xuất. Nhiều đài phát thanh – truyền hình địa phương đã khai thác hình thức này trong việc sản xuất các chương trình đối thoại dài hàng tiếng đồng hồ trên các nền tảng số. Với vodcast, công chúng truyền thông nhìn thấy người dẫn chương trình, khách mời, và thậm chí là các hiệu ứng hình ảnh, biểu đồ hoặc slide được sử dụng trong quá trình trình bày nhưng nội dung chính của sản phẩm vẫn là một chương trình phát thanh. Vodcast mang đến một lớp trải nghiệm thêm cho người nghe/xem, giúp họ có thể tiếp nhận thông tin qua cả thị giác lẫn thính giác. Với vodcast, một số đối tượng mục tiêu của những chương trình phát thanh truyền thống được mở rộng. Video podcast cho phép truyền đạt nội dung phức tạp một cách dễ hiểu hơn, qua đó tăng giá trị cho thông điệp muốn gửi gắm.
Hiện nay nhà báo phát thanh có nhiều lợi thế để sản xuất vodcast nhờ các nền tảng miễn phí xuyên biên giới cho phép chúng ta sản xuất hình ảnh, âm thanh chất lượng cao, sản xuất trực tiếp/ trực tuyến và tương tác với khán thính giả.
Và để làm tốt hình thức này, nhà báo phát thanh truyền thống cũng cần rèn luyện thêm nhiều kỹ năng truyền hình trong sản xuất cũng như kỹ năng quảng bá sản phẩm trên mạng xã hội.
***
Những vấn đề được đề cập trên đây không mới, nhất là việc khai thác đặc trưng thân mật và riêng tư của phát thanh để tạo mối liên kết cá nhân với người nghe trong thời đại số. Tuy nhiên, chúng tôi muốn nhấn mạnh lại trong tham luận này xuất phát từ đặc thù của phát thanh truyền thống Việt Nam, nền báo chí Việt Nam vốn có một thời chúng ta đẩy mạnh tuyên truyền chủ nghĩa tập thể. Việc cá nhân hoá nội dung như một quá trình chuyển đổi thông tin trừu tượng thành câu chuyện gần gũi hơn, kích thích sự quan tâm và tương tác từ phía thính giả… trong chừng mực nào đó là một cuộc cách mạng. Hiện nay so với nhiều kênh podcast cá nhân, đôi nơi đôi chỗ chúng ta đã quá chậm. Vâng, đã chậm rồi, xin đừng trễ nữa!
Cũng tương tự như thế, việc phát triển kỹ năng đa phương tiện, kỹ năng phân tích dữ liệu thính giả và kỹ năng công nghệ cho nhà báo phát thanh để tạo ra nội dung hấp dẫn, hiệu quả trên các nền tảng số cũng không phải là những vấn đề mới. Nhưng, cũng do đặc thù sản xuất phát thanh truyền thống, việc “trở bộ” của nhà báo phát thanh hôm nay vẫn còn chậm, tham luận này mong trở thành một thông điệp hối thúc, để những thay đổi không trở nên quá muộn màng.
Xin cảm ơn quý vị đã lắng nghe.